Μύθος ἢ θρύλος τὸ Κρυφὸ σχολειό;

Ο Φ. Ι. Κακριδὴς (καθηγητης Πανεπιστημιου Ιωαννινων) ἀναζητεῖ τὴν ἱστορικὴ ἀλήθεια γιὰ τὸ ἂν οἱ τουρκικὲς ἀρχὲς ἐπέτρεπαν τὴ λειτουργία ἑλληνικῶν σχολείων στὴν ἐπικράτεια τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας μὲ ἀναφορὰ στὶς πολύτιμες μαρτυρίες τοῦ γάλλου συγγραφέα R. Puaux

Ἔχοντας ζήσει πολλὰ χρόνια στὴν Ἤπειρο δυσκολευόμουν πάντα νὰ πιστέψω αὐτὸ ποὺ τὸν τελευταῖο καιρὸ μὲ ἔμφαση ὑποστηρίζουν οἱ Ἱστορικοί: ὅτι τὸ «Κρυφὸ σχολειὸ» εἶναι καθαρὸς μύθος, μὲ τὴ σημερινὴ ἔννοια τῆς λέξης. Προτιμοῦσα νὰ τὸ θεωρῶ θρύλο, πιστεύοντας ὅτι πρέπει νὰ κρύβεται κάποια ἀλήθεια πίσω ἀπὸ τὶς λαϊκὲς διηγήσεις ποὺ ἀκούει κανεὶς συχνὰ ἀπὸ τοὺς Καλογέρους ἢ τὴν Ἐκκλησάρισσα, ὅταν ἐπισκεφτεῖ, παράδειγμα, τὴ Μονὴ τῶν Φιλανθρωπινῶν στὸ Νησί, τῆς λίμνης τῶν Ἰωαννίνων κι ἄλλους πολλοὺς παρόμοιους τόπους ­ μία ἀλήθεια ποὺ βέβαια δὲν τὴ φανταζόμουν νὰ ταυτίζεται μὲ τὸ Φεγγαράκι μου λαμπρό, οὔτε μὲ Τὸ κρυφὸ σχολειὸ τοῦ Ν. Γύζη (1886) καὶ τὸ ὁμώνυμο ποίημα τοῦ Ι. Πολέμη (1900). Ὅτι δὲν ὑπάρχουν ρητὲς μαρτυρίες, σύγχρονες μὲ τὴ λειτουργία τοῦ Κρυφοῦ σχολειοῦ, τὸ θεωροῦσα πολὺ φυσικό: ποιὸς καὶ γιατί θὰ κατάγραφε στὰ χρόνια της δουλείας μία πατριωτικὴ πράξη, ποῦ γινόταν ἄτυπα κι ἐθελοντικὰ πίσω ἀπὸ....

 τὴν πλάτη τῆς τουρκικῆς ἐξουσίας;

Τελευταία, ἡ ἀντίθετη ἄποψη ὑποστηρίχτηκε μὲ πολλὴ γνώση καὶ πειστικότητα ἀπὸ τὸν Ἄλκη Ἀγγέλου, στὸ βιβλίο τοῦ Τὸ κρυφὸ σχολειό: Χρονικὸ ἑνὸς μύθου, Ἀθήνα (Ἑστία) 1997· τὰ ἐπιχειρήματά του μὲ εἶχαν σχεδὸν πείσει, καὶ ἤμουν ἕτοιμος νὰ δεχτῶ ὅτι ὁ «μύθος» δημιουργήθηκε καὶ διαδόθηκε ἀκριβῶς ὅπως τὸ περιγράφει, ὅταν ἡ τύχη τὸ 'φερε νὰ διαβάσω ἕνα παλιὸ γαλλικὸ βιβλίο τοῦ R. Puaux, μὲ τὸν τίτλο «Δυστυχισμένη Ἤπειρος»1.

Ὁ συγγραφέας ἦταν τὸ 1913 ἀνταποκριτὴς τῆς παρισινῆς ἐφημερίδας Καιροί, καὶ τὸ 1914 δημοσίεψε τὶς ἀνταποκρίσεις του ἀπὸ τὴν ἀπελευθερωμένη Ἤπειρο. Στὶς 11 τοῦ Μάη ἐπισκέφτεται τὸ Ἀργυροκάστρο, καὶ στὶς 13 καταγράφει τὰ βιώματα καὶ τὶς ἐντυπώσεις του. Μεταφράζουμε:

... Λίγο ἀργότερα, τὴν ὥρα ποὺ ἔγραφα, ὁ Μ. Ζωτίδης, ποὺ μὲ φιλοξενοῦσε ­ ἕνα ἀξιαγάπητο ἡλικιωμένο γεροντοπαλίκαρο, ποὺ εἶχε κληροδοτήσει, ὅπως μου διηγήθηκαν, μὲ τὴ διαθήκη τοῦ ὁλόκληρη τὴν περιουσία του στὰ ἑλληνικὰ σχολεῖα τοῦ Ἀργυροκάστρου, καὶ ποὺ εἶχε ἀκόμα φροντίσει τὸ σπίτι του νὰ χτιστεῖ ἔτσι, ὥστε νὰ μπορεῖ, ἀμέσως μετὰ τὸ θάνατό του, νὰ μετασχηματιστεῖ σὲ διδακτήριό ­ μου ἀνάγγειλε τὴν ἐπίσκεψη μίας ἀντιπροσωπείας.

Φόρεσα γρήγορα τὸ φοκόλ μου, γραβάτα καὶ σακάκι, καὶ συνάντησα τοὺς ἐπισκέπτες στὸ σαλόνι. Ἦταν ὁ δάσκαλος, ἡ δασκάλα, καὶ μερικοὶ μαθητές. Πρέπει νὰ εἶχαν διαλέξει τὰ ἀγοράκια καὶ τὰ κοριτσάκια ποὺ εἶχαν τὰ πιὸ καινούρια ροῦχα. Ὅταν ρώτησα νὰ μοῦ ποῦν τὸ ἐπάγγελμα τῶν γονιῶν τους, πληροφορήθηκα ὅτι δύο ἀπὸ τὰ τέσσερα ἀγόρια εἶχαν πατέρα ράφτη! Τὴν ὥρα ποὺ γυρόφερνε, σύμφωνα μὲ τὸ ἔθιμο, ὁ δίσκος μὲ τὰ γλυκά, κουβεντιάζω μὲ τοὺς ἐκπαιδευτικούς. Ἡ περιγραφὴ τῶν προσπαθειῶν τους νὰ συντηρήσουν τὴν ἑλληνικὴ ἰδέα κάτω ἀπὸ τουρκικὴ ἐξουσία ­ προσπάθειες ποὺ τὶς περιγράφαν ἁπλά, σὰν νὰ ἦταν γιὰ κάτι τελείως φυσικὸ ­ ἀποκάλυπταν χαρακτηριστικὰ ἀξιοθαύμαστα. Θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ ἀφιερώσει ἕνα ὡραῖο κεφάλαιο στὸ σῶμα τῶν ἑλλήνων δασκάλων τῆς Ἠπείρου πού, ἀντιμετωπίζοντας τόσες ἀντιξοότητες καὶ ταπεινώσεις, δὲν ἔπαυαν γι' αὐτὸ νὰ προχωροῦν τὸ πατριωτικό τους ἔργο. Κανένα ἑλληνικὸ βιβλίο δὲ γινόταν δεκτό, ἂν εἶχε τυπωθεῖ στὴν Ἀθήνα. Ἔπρεπε ὅλα νὰ ἔρθουν ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη. Ἡ ἑλληνικὴ ἱστορία ἦταν ἀπαγορευμένη. Ἔτσι ἔκαναν συμπληρωματικὲς μυστικὲς παραδόσεις2, ὅπου χωρὶς βιβλίο, χωρὶς τετράδιο, ὁ μικρὸς Ἠπειρώτης μάθαινε νὰ γνωρίζει τὴν πατρίδα μητέρα του, τὸν ἐθνικό του ὕμνο, τὰ ποιήματα καὶ τοὺς ἥρωές του. Οἱ μαθητὲς κρατοῦσαν στὰ χέρια τοὺς τὴ ζωὴ τῶν δασκάλων τους. Ἕνας λόγος ἀστόχαστος ἢ μία καταγγελία θὰ ἦταν μοιραία. Δὲ μᾶς συγκινοῦν αὐτὰ τὰ διακόσια ἀγοράκια καὶ τὰ διακόσια πενήντα κοριτσάκια, ποὺ ἀποδέχονταν τὶς ὧρες τῆς συμπληρωματικῆς διδασκαλίας ­ σὲ ἡλικία, ὅπου τὰ παιδιὰ τόσο ἀγαποῦν τὰ διαλείμματα ­, γιὰ νὰ μιλήσουν γιὰ τὴν Ἑλλάδα, κι ὕστερα γύριζαν σπίτι τους μὲ σφραγισμένα χείλη καὶ μὲ τὸ μυστικὸ ἐνθουσιασμὸ στὴν καρδιά τους;

Δὲν εἶμαι εἰδικός· δὲν ξέρω καν ἂν οἱ Ἱστορικοί μας τὶς ἔχουν ἤδη ἐκμεταλλευτεῖ τὶς ἄμεσες καὶ σημαντικὲς πληροφορίες ποὺ δίνουν οἱ ἀνταποκρίσεις τοῦ Puaux καὶ οἱ πολύτιμες φωτογραφίες ποὺ ὁ ἴδιος τράβηξε καὶ ἀναδημοσίεψε στὰ βιβλία τοὺ3 ­ ὑποθέτω ναί. Ὅμως ἡ συγκεκριμένη μαρτυρία βλέπω νὰ ἀντιστοιχεῖ ἀπόλυτα στὴν ἱστορικὴ ἀλήθεια γιὰ τὸ Κρυφὸ σχολειό, ὅπως τὴν φανταζόμουν.

Σίγουρα, οἱ τουρκικὲς ἀρχὲς ἐπιτρέπαν τὴ λειτουργία ἑλληνικῶν σχολείων στὴν ἐπικράτεια τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Ναί, καὶ μόνο στὰ Γιάννινα, ἀπὸ τὸ 1647 ὡς τὸ 1805 ἱδρύθηκαν καὶ λειτούργησαν πέντε τουλάχιστον ὀνομαστὲς σχολές! Σημαίνει αὐτὸ ὅτι οἱ δάσκαλοί τους εἶχαν τὴν ἐλευθερία νὰ διδάξουν ἑλληνικὸ πατριωτισμὸ καὶ μαχόμενη Ὀρθοδοξία ἀπὸ τὴν ἕδρα; ­ ἢ μήπως θὰ τὸ θεωροῦσαν περιττό; Δὲν εἶναι φυσικὸ πέρα ἀπὸ τὰ ἐπίσημα μαθήματα νὰ γίνονταν καὶ κάποιες περισσότερο ἢ λιγότερο ὀργανωμένες, ἄτυπες καὶ κρυφές, «συμπληρωματικὲς παραδόσεις», σὰν αὐτὲς ποῦ ὁ Puaux διαπίστωσε ὅτι γίνονταν στὸ Ἀργυροκάστρο στὶς ἀρχὲς τοῦ αἰώνα; ­ ἢ μήπως ὁ δάσκαλος κι ἡ δασκάλα τοῦ Ἀργυροκάστρου βρῆκαν, μὲ τὴν προσωρινὴ ἀπελευθέρωση τοῦ τόπου τους, τὴν εὐκαιρία νὰ ποῦν ψέματα στὸν ξένο δημοσιογράφο, διεκδικώντας γιὰ τὸν ἑαυτὸ τοὺς τὶς τιμὲς ποὺ ὁ σχηματισμένος ἤδη «μύθος» τοῦ Κρυφοῦ σχολειοῦ εἶχε ἀποδώσει στοὺς πατριῶτες δασκάλους καὶ ἱερωμένους τῆς Τουρκοκρατίας; Δὲν εἶναι πιὸ λογικὸ νὰ πιστέψουμε ὅτι οἱ ἐκπαιδευτικοί του Ἀργυροκάστρου θέλησαν τότε, πιστεύοντας πὼς ὁ τόπος τοὺς εἶχε ὁριστικὰ ἀπελευθερωθεῖ, νὰ ἀποκαλύψουν στὸ Γάλλο ἀνταποκριτὴ τὰ βάσανα καὶ τοὺς κινδύνους ποῦ εἶχαν περάσει, ὅσο μὲ τὴ σειρὰ τοὺς συνέχιζαν τὴν πατριωτικὴ παράδοση τῶν προκατόχων τους; Δὲν ἦταν ἄλλωστε αὐτὴ ἀκριβῶς ἡ «ἄγραφη» διδακτικὴ παράδοση ποὺ κράτησε στοὺς σκοτεινοὺς αἰῶνες ἀναμμένη, ἀπ' ἄκρη σ' ἄκρη τῆς ὑπόδουλης Ἑλλάδας, τὴ σπίθα τοῦ Ἑλληνισμοῦ καὶ τὸ κεράκι τῆς Ὀρθοδοξίας;